Gerçek Edebiyat

 Türkiye’de eğitim dizgesi çok uzun süredir uygarlık ve ilerleme, dolayısıyla da Aydınlanma karşıtı bir anlayışla yeniden yapılandırılmak istenmektedir. Eğitim dizgesinin bütün aşamalarında ve öğelerinde niteliksizlik, yetersizlik ve bilim-karşıtlığına dayanan bir dünya görüşü başatlaştırılmaktadır. Son yapılan eğitim izlencesi, Arapçasıyla maarif müfredatı, öğretmen alımı ve atamaları, dinci-ümmetçi gericiliğin göstergeleri sayılabilir. Atatürk ve onun yolunu izleyenler, özgür ve bağımsız yurttaşa yetiştirmeyi amaçlamıştır. Bu amaca ulaşmak için, eğitim dizgesini, eleştirel düşünen, sorgulayan, uygarlaşmayı erekleyen, ulusunu ve ülkesini seven bireyler yetiştirecek biçimde yapılandırmaya ve işlevlendirmeye özen göstermiştir. AKP iktidarı artık bu amaçtan tümüyle uzaklaşmaktadır. Eğitim dizgesini uydu ve bağımlı kişilikler yetiştirmek için araçsallaştırmanın ne denli yıkıcı sonuçlara yol açabileceğini dünya tarihi göstermiştir. Bu konuda Theodor Adorno’nun “Auschwitz’ten Sonra Eğitim” yazısı çok önemli bir uyarıdır. 

Hegel ‘Hukuk Felsefesinin Temel Çizgileri’ adlı yapıtın önsözünde, felsefe biliminin görevini, “doğruları bulgulamak, söylemek ve gerçek ve doğru kavramları yaygınlaştırmak” olarak belirler. Bu filozofun buradaki belirlemesiyle, gerçek, “düşünen tini, böylece kendisine sahip olmaktan ve kavramaktan, ussal içerikte biçim kazanmaktan başka neyi gereksinebilir?” Düşünen tin tarafından kavranılan ve ussal içerikte biçim kazanan gerçek ya da doğru, “verili olanla yetinmeyen, özünün dışına çıkan ve özünü en içte doğruyla bütünleşmiş olarak gören özgür düşünmeye gerekçelendirilmiş olarak görünür”1 (Hegel 1982, s. 13- 14).  

Gerçeği, doğruyu bulgulamaya uğraşmak, doğruyu söyleme ahlakı ve cesareti geliştirmek, doğrunun uygun kavramlarla anlatımını yaygınlaştırmak sadece felsefenin görevi olabilir mi? Bilimselleşme, dünyasallaşma, uygarlaşma ve çağdaşlaşmanın anlatımı olan Aydınlanmayı amaçlayan tümel eğitim dizgesi de bu görevi üstlenmek zorunda değil midir? Bireysel ve toplumsal Aydınlanma, uygar toplumlar arasında yer almanın başlıca önkoşulu olduğuna göre, eğitim dizgesi, tekil bireye ve tümel topluma eleştirel öz-düşünüm yollarını göstermekle yükümlü değil midir?  

Bu soruları olumlu yanıtlayabilmek için, eğitim dizgesini biçimlendiren politik yetke, aklını kullanma cesareti gösteren, eleştirel düşünme yeteneği geliştiren ve düşüncesini özgürce anlatma hakkına sahip bireyler yetiştirmeyi amaçlamalıdır. Böyle bir amaç, Aydınlanma ve karşıt-Aydınlanma arasındaki çekişmede, Aydınlanmanın yanında yer alarak gerçekleştirilebilir.   Eğitim dizgesinin ve toplum düzeninin özgürleştirici ve üretken bir yaklaşımla yeniden yapılandırılması, aslında sürekli gündemde tutulması gereken bir görevdir; çünkü her insan ve her toplum uygarlaşmaya uğraşabileceği gibi, barbarlığa da düşebilir. Türkiye’nin hemen yanı başında yapılan insanlık dışı kıyımlar ve öldürümler, barbarlığa düşme olasılığını canlı tutmaktadır.  

Barbarlık uygarlığa, uygarlık barbarlığa dönüştürülebilir 

Tarih, bilimi ve tekniği geliştirerek görece uygarlaşmasına karşın, yeniden en koyu barbarlığa düşen toplumlara tanık olmuştur. Bunlardan biri de 1933- 1945 arasında Hitler faşizminin egemen olduğu Almanya’dır. Filozof ve toplumbilimci Theodor Adorno, 'Auschwitz'ten Sonra Eğitim' adlı yazısında, Hitler faşizminin gerçekleştirdiği anlatılamaz barbarlığın "yinelenebilir" olduğunu ve yinelenmemesi için öncelikle eğitimde neler yapmak gerektiğini anlatır.   

Hitler faşizmi döneminde Alman toplumunun gerçekleştirdiği toplu kıyımları elbette başka toplumlar yapmayabilir. Ancak bilim ve tekniği geliştirmede öne çıkan bu toplumun, özellikle tekniği bir toplu kıyım aracı olarak kullanmış olması, bu olasılığın yinelenebilirliğini kanıtlamıştır. Bu önemli bir uyarıdır; çünkü her şey karşıtına dönüşebilir. Dolayısıyla, hiçbir toplum, salt uygarlığın güvencesi olarak görülemez.   

Adorno’ya göre, Auschwitz’ten sonra bir daha benzeri olayların yaşanmaması için, eğitim dizgesi tümüyle yeniden yapılandırılmalıdır. Eğitim dizgesinin yeniden yapılandırılması, korkunç boyutlara ulaşabilen bu yok etme güdüsünün “yinelenme olanağının, insanların bilincinde ya da bilinç-altında varlığını sürdürdüğü” bilinciyle gerçekleştirilmelidir. Her türlü eğitim ülküsüne ilişkin tartışma, Auschwitz’in yinelenme olasılığının karşısında hiçbir anlam taşımaz. İnsanlar ve toplumlar, her zaman “barbarlığa düşebilir” sözü, Auschwitz ile birlikte olasılık olmaktan çıkıp, gerçeğe dönüşmüştür2 (Adorno 1969, s. 85).  

Dolayısıyla, Auschwitz’i ortaya çıkaran koşullar tümüyle ortadan kaldırılmadığı sürece, eğitimin başlıca görevi, barbarlığa karşı uygarlığı savunacak bireyler yetiştirmektir. İnsan doğasından kaynaklanan saldırganlık ve yok etme güdüsü tümüyle ortadan kaldırılamayacağına göre, eğitim, sürekli bir eleştirel öz-değerlendirme süreci ve edimi olarak yürütülmelidir.   

Adorno, Sigmund Freud’un kültür ve toplum biliminin derinliklerine inen ‘Kültürdeki Hoşnutsuzluk’ yapıtında somutlaştırdığı “uygarlık, karşıt uygarlığı ortaya çıkarabilir” uyarısının ne denli önemli olduğunun ortaya çıktığını vurgular. Adorno’nun açımlamasıyla, uygarlık süreci barbarlığı içinde taşıdığına göre, barbarlığa karşı çıkış “umutsuz bir şey” olarak görülebilir. Bu umutsuzluğu umuda dönüştürmek için, uygarlık-barbarlık karşıtlığının bilincine varılması gerekir. Milyonlarca insanın etnik ya da dinsel kökeninden ötürü öldürülmesi, bütün “ilerleme, Aydınlanma ve insancılık"  bilincinin artmasına karşın, insanın içinde taşıdığı “planlı yok etme” güdüsünün ne denli güçlü olabileceği her zaman göz önünde tutulmalıdır. Auschwitz ile birlikte, insanın yok etme güdüsü, bir olasılık olmaktan çıkıp, gerçekliğe dönüşmüştür ve bundan sonra da dönüşebilir. Bu bağlamda “ebedi değerleri” anımsatma ya da “takibata uğratılan azınlıkların olumlu niteliklerine” ilişkin aydınlatıcı girişimler de pek işe yaramayabilir. İnsandaki yıkıcı, yok edici güdünün köklerini etkisizleştirmek için, saldırganlık ve şiddet güdülerini, “kurbanlarda değil", öldürme güdüsünün tutsağı olanlarda aranmalıdır. 

  Saldırganlık ve yok etme güdülerini doğuran etmenler nelerdir? 

Bu nedenle, insanları bu tür eylemleri “yapmaya” yönelten mekanizmalar bilinmeli ve bir daha böyle korkunç olayların olmasını önlemek için, “bu mekanizmalara ilişkin tümel bilinç” uyandırılmalıdır. Bunun için, “nefretlerini ve saldırganlık çılgınlıkları” ile insanları yok edenlerin ‘suçlular’ oldukları anlatılmalı ve anlaşılmalıdır. Barbarlaşma güdüsünü denetleyebilmek için, genç insanlar eleştirel öz-düşünüme cesaretlendirilmeli, her türlü olumsuzluğun nedenini kendi dışında arama anlayışına karşı ilkeli ve ödünsüzce karşı çıkılmalıdır. Bu yüzden, eğitim işlevli olabilmek için, “eleştirel öz-düşünümü” temel almalıdır Öte yandan, yıkım ve öldürüm eğilimi, çocuklukta oluştuğu için, saldırganlık ve barbarlaşma güdüsüne karşı öz-düşünümü temel alan eğitim dizgesi, özellikle “erken çocukluk” dönemine yoğunlaşmalıdır (Adorno 1969, s. 86- 87).        

Yıkım ve yok etme güdüsünün ya da eğiliminin, artık Freud’un ‘Kültürdeki Huzursuzluk’ adlı kitabında anlattığının çok ötesine geçebileceği görülmüştür. Yönetilen, “ağlarla örülmüş” bir toplum yapısı, yoğun şiddet eğilimini özendirmektedir. Ağlaşma sıklaştıkça, buradan çıkma istemi de artmakta ve bu durum, “uygarlığa karşı öfkeyi”, akıl-dışı ve eylemli şiddeti çoğaltmaktadır.  

Her türlü kovuşturmanın/takibatın ve öldürmenin tarihi, öfke ve şiddetin “toplumsal bakımdan güçsüzlere” yöneldiğini göstermektedir. Toplumsal bütünleşme arttığı ölçüde, “yıkım eğilimleri” de oluşturmaktadır. Söz konusu yıkım eğilimleri, “düzenli ve uygar yaşamın yüzeyinde oldukça ilerlemiş” bir biçimde bulunmaktadır. Egemen tümelin “her türlü tikel üzerindeki, tekil insanlar, tekil kurumlar üzerindeki baskısı,” her türlü tikelin ve tekilin “direnme gücünü” parçalama eğilimi göstermektedir. İnsanlar, kimlikleri ve direnme güçleri ile birlikte, her hangi bir zamanda ortaya çıkma olasılığı olan insanlık dışı eylemlere karşı durmalarını sağlayacak “niteliklerini” de yitirmektedir. Egemen güçlerce “hiç inanmadıkları ülküler adına” yapılan insanlık dışılıkları yine yapmaya ortam hazırlayan “buyruklara” uymama cesareti belki de tümüyle yitirilmiştir.  

‘Auschwitz’ten sonra eğitim”, Adorno’nun açımlamasıyla iki alanı kapsar.  

Böyle bir eğitimin “sinir noktaları” şunlar olabilir. Birçok kez, özellikle de Amerika’da “otoriteye inanan Alman zihniyetini/tini”, Nasyonal-sosyalizm ve Auschwitz’ten sorumlu tutulmuştur. Almanya’da ve birçok Avrupa ülkesinde “otoriter davranış biçimleri ve kör otorite”, biçimsel demokrasilerde olamayacağı ölçüde uzun ömürlü olmuştur. Ancak bu açıklama, Adorno’ya göre, “yüzeyseldir.” Almanya’da faşizm ve yol açtığı “korkunç” olayların başlıca nedeni, insanlar “öz-belirleyime hazır olmadan”, bir başka anlatımla, özgür ve özerk birey durumuna gelmeden, Alman İmparatorluğu’nun “yerleşik otoriteleri” yıkılmış olmasıdır.  

Küreselleşme-yerelleşme karşıtlığı nasıl aşılabilir? 

Küreselleşmenin bu denli yaygınlaştığı bir dönemde özelikle yerellik, din ve ulus ya da ulusallık gibi kavramlar önem kazanmaktadır; ancak bu durum söz konusu kavramların propaganda aracı durumuna getirilir. Söz konusu kavramları ideolojik araç durumuna getiren anlayış, varlığını duyumsatmak ve etki alanını genişletmek için, Adorno’nun deyişiyle, “ölçüsüzlük” düzeyinde kendisini abartır; gizemlileştirir. Eğitim, kitle iletişim araçları, politik partiler ve sivil toplum kuruluşları, yıkım ve tok etmeye dönüşebilen olası çılgınlıkları önlemeyi amaçlamalıdır. Bu amacı gerçekleştirmek için, etnik ve dinsel kökenden bağımsız olarak salt insan onurunu, temel hak ve özgürlükleri, sorgulayan düşünceyi ve eleştirel aklın geliştirilmesini, kısacası bütün bunların toplamı olan eleştirel Aydınlanmayı öncelikli ve başlıca ülkü olarak görmeli ve toplumsal yaşamda edimselleştirmelidir.  

Burada Adorno’nun şu uyarısını özellikle vurgulamak isterim: Yalnızca eğitim dizgesinin önlemleriyle “masa başı canilerinin” ve onlara uşaklık edenlerin ortaya çıkması tümüyle önlenemeyebilir. Masa başı canilerinin ve ideologların kararlarını ya da buyruklarını yerine getiren ‘uşaklar’ buyrulanları yaparak, hem “uşaklıklarını ebedileştirirler”, hem de insanlık onurlarını yok ederler. Bütün bunlara karşın, gençlere eleştirel düşünme ve özgürleşme ortam hazırlayan eğitim dizgesi ve eleştirel Aydınlanma birikimi, insancıl bir geleceğin başlıca güvencesidir.  

Şiddet ve yok etme güdüsünü ortaya çıkaran toplumsal-kültürel ve kişisel özellikler nelerdir? 

Adorno, Nisan 1966 tarihli bu önemli yazısında Auschwitz Toplama Kampı’nın kişilik yapılarını biçimlendiren başat eril imgeler ve değerleri ya da değersizlikleri, öne çıkararak, tekil kişileri, her türlü tikeli, tümel yapı içinde yok ettiğini ortaya koyar. Özet olarak söz konusu eril imgeler ve değersizlikler şöyle sıralanabilir:   

‘Egemen tümelin tikeli etkisizleştirmesi’: Egemen tümel, tekil insanlar, tekil kurumlar üzerindeki baskısıyla, her türlü tikelin ve tekilin, özgür öz-bilincini korumasının başlıca aracı olan direnme gücünü etkisizleştirmektedir. İnsanlar, kimlikleri ve direnme güçleri ile birlikte, her hangi bir zamanda ortaya çıkma olasılığı olan insanlık dışı eylemlere karşı durmalarını sağlayacak “niteliklerini” de yitirmektedir. Egemen güçlerce belirlenen ülküler adına yapılan insanlık-dışılıkların yinelenmesine ortam hazırlayan buyruklara uymama cesareti gösterememektedir.   

'Toplumsal yapının ağlaşması ve uygarlık nefretinin artması': Ağlaşma sıklaştıkça, denetlenme duygusu ve buradan çıkma istemi de artmaktadır. Bu durum, “uygarlığa karşı öfkeyi”, akıl-dışı ve eylemli şiddeti çoğaltmaktadır. 'Şiddetin güçsüzlere yönelmesi': Her türlü kovuşturmanın/takibatın tarihi, öfke ve şiddetin “toplumsal bakımdan güçsüzlere” yöneldiğini göstermektedir. 

'Beden ile hastalıklı ilişki': Eleştirel düşünme yeterliliği geliştiremeyen ya da bilinci çarpıtılan kişi, şiddet eğilimi geliştirir ve bu eğilimi genellikle bedenle ilişkilendirir. Böyle kişilerin şiddet eğilimi, dil kullanımlarına da yansır. ‘Sertlik eğitimi’, birçok kültürde sertlik, erillik göstergesi olarak değerlendirilir ve olumlanır. Sertlik, acıya katlanmada, dolayısıyla da başkasının acılarına karşı ilgisiz davranmada somutlaşır.  Kendine karşı sert olan, başkasına karşı da sert olma hakkını kendinde görür. Acısını dışa vurmayıp bastıran kişi, bunun öcünü başkasından almaya eğilimlidir.    

‘Tekniğin fetişleştirilmesi’: Tekniği yüceltenler, hatta gökselleştirenler, kendini şeye, nesneye dönüştüren, “sevemeyen”; başka insana karşı insancıl duygu beslemeyenlerdir. Bu soğuk ve ilgisiz kişiler, kendi içlerinde sevgiyi yok sayarlar. Bu nedenle, özlerini sevemedikleri için, başkalarını da sevemezler. 

‘Güdümlenmeye açık karakter’: İnsan hem güdümlenebilir, hem de güdümlemeleri etkisizleştirebilir. Güdümlenmeye açık kişiler, dolaysız insancıl deneyim yapma yeteneğinden yoksundur; bunlar duygusuzdur ve aşırı gerçekçiliğe eğilimlidir. Aşırı gerçekçilik, bir 'şey' yaparak, kendini kanıtlama biçiminde ortaya çıkar. Bu nedenle, bu tür kişiler ilkin kendilerini, sonra da başkalarını şeyleştirirler. ‘İşini bitirmek’ sözcüğü, şeyleşmiş bilinci dışa-vurur.  

‘Topluluklara/kolektiflere kör itaat’: Baskıcı ve uydu kişiliklerin bu özelliği, “kolektiflerin kör başatlığı” ya da yönlendiriciliği olarak da nitelendirilebilir. Bu tür kişiler, eleştirel akla uymayan buyruklara uymaya, bağımlılaşmaya, kolektife koşulsuz boyun eğmeye yatkındırlar. Böylece kendilerini şey, malzeme durumuna getirirler ve öz-belirlenimli bir varlık olmaya son verirler. Özerk ve özgür insanlar olmadıkları için, başkalarını da böyle görürler.